Flow is een veelgebruikt begrip. Mihalyi Csikszentmihalyi, samen met Seligman een van de bedenkers van de positieve psychologie, beschreef het als een intens positieve ervaring die in sterke mate bijdraagt aan ons geluk. Wie begrijpt wat flow is, kan er gericht naar op zoek gaan.
Autotelisch werken en flow
Het bereiken van een toestand van flow, een begrip dat al eerder in dit boek naar voren kwam, lijkt vooral behouden aan mensen met een zogenaamde autotelische persoonlijkheid. Mihalyi Csikszentmihalyi, samen met Seligman een van de bedenkers van de positieve psychologie, beschreef flow als een intens positieve ervaring die in sterke mate bijdraagt aan ons geluk. Maar hoe wordt je een autotelische persoonlijkheid? Csikszentmihalyi is daar kort en krachtig over: wie mazzel heeft wordt ermee geboren. En wie daarnaast nog een opvoeding krijgt waarbij geleerd wordt om van de kleine dingen te genieten, uitdagingen aan te gaan en zich te concentreren op bezigheden, die heeft een vrijbrief voor levensgeluk. Voor de overigen rest niets anders dan discipline en hard oefenen.
Iedereen heeft weleens ervaren hoe het is om helemaal in beslag te worden genomen door iets wat leuk is om te doen. Je bent volledig geconcentreerd en de tijd snelt voorbij. Zou het niet fantastisch zijn wanneer we dit gevoel vaker kunnen bereiken en gerichter in kunnen zetten, om beter te presteren en meer plezier te ervaren?
Wie begrijpt wat flow is, kan er gericht naar op zoek gaan en juist die activiteiten najagen die het teweegbrengen. Een belangrijk kenmerk van dergelijke ervaringen is naast dat de tijd niet goed meer wordt waargenomen, het verlies van een gevoel van zelfbewustzijn optreedt. Sommige mensen, zoals topsporters of musici, gaan zo op in hun bezigheden, dat ze als het ware één zijn met het moment, een ervaring die vergelijkbaar is met de ervaring die optreedt tijdens meditatie. Het gevoel van totale controle is een derde kenmerk van flow, waarbij degene die het ervaart invloed heeft op wat er plaatsvindt en er niets mis kan gaan. Een taak die normaal gesproken behoorlijk moeilijk is, gaat ineens vanzelf. Het is goed voor te stellen dat een dergelijke ervaring, namelijk opgeslokt worden door een bepaalde bezigheid, erg prettig is.
Tips
In antwoord op de vraag hoe je dat geluksgevoel van flow kunt bereiken, zijn de volgende tips van toepassing:
Zorg ervoor dat je een duidelijke visie en duidelijke doelen voor ogen hebt, anders weet je niet waar je mee bezig bent. Mensen met duidelijke doelen ervaren hun leven als zinvoller dan mensen zonder heldere doelen. Dat betekent echter niet dat het bereiken van doelen per definitie gelukkiger maakt dan het niet bereiken daarvan. Geluk ervaar je vooral ook op weg naar een doel, in het vinden en ervaren van de weg en het vinden van steeds weer nieuwe mogelijkheden. Wat wil je bereiken op korte en langere termijn? Als je agenda vrijwel leeg is en je een uur hebt gepland voor het maken van een rapport, dan bestaat de kans dat je het doel haalt, maar niet dat je flow ervaart. Maar als je ’s morgens zegt: ‘Ik wil vandaag die zwakke alinea aanscherpen, de zinnen highlighten waarover mijn collega struikelt als ze ze hardop voorleest, twee keer hardop lachen, mijn inbox leegmaken en mijn project verder vormgeven’, dan is de kans op een flowervaring veel groter. Wie goed weet wat hij doet en zijn gevoelens de baas is, kan zich (als een topsporter) bewust op iets concentreren, zich erin vastbijten tot het doel bereikt is. Dat geldt niet alleen voor je werk, maar in feite voor alle leefgebieden waarop je actief bent.
Daarnaast moet een taak niet al te moeilijk zijn, maar ook niet te makkelijk. In het ideale geval lijkt het doel aanvankelijk niet haalbaar, maar weet je het met optimale inzet en concentratie toch te bereiken. Wie werk heeft dat onvoldoende uitdaagt of geen variatie vindt binnen de tennisvereniging, zal weinig flowervaringen hebben. Ook degene die overspoeld wordt door projecten op het werk en weinig begeleiding krijgt, zal vrijwel nooit tot flow komen. Maar zodra je het idee hebt dat je de huidige taken of activiteit onder controle hebt, is het zaak om op zoek te gaan naar nieuwe uitdagingen, naar een grotere complexiteit van taken.
Naast de moeilijkheidsgraad van de taak is het voor het bereiken van flow belangrijk om bevestiging te krijgen. Wie geen feedback krijgt en daar ook niet om vraagt als het uitblijft, kan ook moeilijk in flow komen. Pas wanneer je regelmatig te horen krijgt hoe het gaat, krijg je een idee van je vorderingen. Je moet dus een duidelijk doel hebben en weten hoever je bent met het bereiken daarvan. Het is belangrijk om je af te vragen wat je doelen zijn en wanneer je die wilt behalen. Bovendien is het van betekenis om grote doelen op te delen in meerdere kleinere doelen, zodat de feedback effectiever is. Daardoor boek je steeds kleine succesjes, blijf je beter op de hoogte van je vooruitgang, krijg je inzicht in je vaardigheden en competenties en voel je dat waar je mee bezig bent zinvol is.
Zorg voor een goede balans tussen de uitdaging en jouw capaciteiten. Te veel uitdaging is hopeloos frustrerend, maar ook te gemakkelijke bezigheden zijn dodelijk saai, en dan blijft flow uit. Te weinig uitdaging op het werk is overigens een zwaar onderschatte oorzaak van het ontstaan van stressreacties en gezondheidsklachten. Je bent het meest in je element als je kunt doen waar je goed in bent en er plezier in hebt. Het mooiste is wanneer de uitdaging iets complexer is dan je capaciteiten, want dat zorgt ervoor dat je alles uit de kast moet halen. Als je talent te weinig of te veel wordt uitgedaagd, kan dat leiden tot prikkelbaarheid, chaos en stress, en ook wanneer het op je werk hopeloos druk is en er weinig ruimte is voor initiatief levert dat stressvolle situaties op. Toch kun je daar soepel mee omgaan zolang je in flow bent.
De activiteiten die je doet moeten verder waardevol zijn. Wanneer je alleen maar werkt om geld te verdienen, is de kans om in een staat van flow te komen gering. Als je werk of andere activiteiten doet waar je achter staat en waar je het nut van inziet, is de kans op een flowervaring veel groter. Als je nutteloze klusjes doet omdat het er nu eenmaal bij hoort, is het lastig om je er echt bij betrokken te voelen. Dat gevoel van betrokkenheid is noodzakelijk om in flow te komen. Daarnaast is het van belang dat het team waarvan je deel uitmaakt soepel en efficiënt functioneert.
Flow en werk
Natuurlijk zal niet al ons werk of andere bezigheden een gevoel van flow oproepen. Je kunt echter wel gericht op zoek gaan naar meer flowervaringen nu je weet hoe je ze moet bereiken. Wie deze kennis heeft, ziet bovendien makkelijker wat er mis is aan zijn werk en wat hij moet verbeteren om er meer plezier in te krijgen.
De geluksprofessor Csikszentmihalyi zegt dat we gelukkiger zijn als we helemaal opgaan in een spannende, moeilijke activiteit waarvan we genieten. Dan hebben we een piekervaring, die we vooral opdoen tijdens het werk en niet zozeer bij andere activiteiten, zoals tijdens de vakantie of in de vrije tijd, waarin de nadruk ligt op ontspanning. Door de mogelijkheden van vooral het werk volledig te benutten en er totaal in op te gaan is er sprake van groei, beoordelen met name autotelische persoonlijkheden hun werk als het resultaat van een vrije keuze en genieten ze ervan door het te verrijken en er een complexe activiteit van te maken.
Hoe meer een baan op een spelletje lijkt, met aspecten als variatie, geschikte en flexibele uitdagingen, duidelijke doelen en directe feedback, des te meer plezier het werk oplevert, ongeacht het ontwikkelingsniveau. Werk kan onmenselijk en saai zijn, of spannend en leuk, maar hoe eerder het besef doordringt dat de kwaliteit van de werkervaring door de eigen daden kan worden verbeterd, des te gelukkiger de werkende mens wordt. In theorie zou elke baan volgens de regels van het flowmodel kunnen worden ingericht en gelukkige mensen kunnen opleveren, maar helaas wijst de praktijk anders uit.
Organisaties denken in termen van productiviteit en efficiency en niet zozeer in individuele belevingsaspecten. Dat is spijtig, want als de werkende mens intens van zijn baan geniet, dan komt dat niet alleen ten goede van de gezondheid en productiviteit, maar ook van de organisatiedoelen. Overigens is het niet altijd het geval dat iedereen van zijn werk zou genieten als dat meer op een spelletje lijkt. Zelfs een chirurg, een artiest of een voetballer bij wie alle aspecten van flow aanwezig zijn, ervaren niet altijd evenveel plezier. Het komt voor dat iemand ontevreden is met een ogenschijnlijk fantastische baan, maar uit verveling, gebrek aan nieuwe uitdagingen en niet meer kunnen voldoen aan de eigen verwachtingen uitgeblust raakt.
Als het om werk gaat is het genot afhankelijk van het autotelische karakter van degene die het werk verricht. Daarbij zijn twee elkaar aanvullende strategieën onontbeerlijk: enerzijds moet een baan zo in elkaar zitten dat hij zo veel mogelijk op een flowactiviteit lijkt, anderzijds moet de persoon een autotelische persoonlijkheid ontwikkelen, door zich te oefenen in het herkennen van mogelijkheden tot actie, de eigen vaardigheden te verbeteren en realistische doelen te stellen.
Tot slot
Werk roept bij veel mensen tegenstrijdige gevoelens op. Er zijn meer mensen die met tegenzin naar hun werk gaan, ook als ze zich goed voelen, dan werknemers die graag werken en gemotiveerd zijn. We genieten ook niet echt van vrije tijd, terwijl we er juist meer van willen hebben. Veruit de meeste mensen ervaren flow op het werk. Mensen met flowervaringen op het werk en in de vrije tijd voelen zich sterk, actief, creatief, geconcentreerd en gemotiveerd. Het uitdagings- en vaardigheidsniveau, inclusief dagdromen, roddelen of het delen van persoonlijke dingen is bovengemiddeld.
Deze bijdrage is ontleend aan een passage uit Succes met je stress, voorkom een burn-out, dat auteur Ed van Sliedregt bij uitgeverij Boom publiceerde (www.boompsychologie.nl). Flow in je werk verscheen als artikel in augustus 2014 in vakblad PsychoPraktijk, jaargang 6, nummer 4.
